مؤمنان
راستین و پرهیزکاران واقعی، تلاوت را با تدبر همراه نموده و بدین سان از
سفره رنگین الهی بهره مند می شوند. حضرت علی«ع» اشتیاق آنان را چنین توصیف
می فرماید:«پرهیزکاران در شب برپا ایستاده مشغول نمازند، قرآن را جزء جزء و
با تفکر و اندیشه می خوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروی درد خود را
می یابند و هرگاه به آیه ای می رسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به
آن می سپارند، و گویا صدای برهم خوردن شعله های آتش، در گوششان طنین افکن
است.
قرآن کتاب تدبر است و اکتفا به تلاوت بدون تدبر، نمی تواند
انسان را به اهداف قرآن رهنمون شود. دست یابی به گوهرهای ناب و ارزشمند
اقیانوس، بدون غواصی و اندیشه ورزی ممکن نیست. اساساً قرآن کریم برای تدبر
نازل شده است: «کتب انزلنه الیک مبرک لیدبروا ءایته؛(ص/29) این کتابی است
پربرکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر کنند.»
تدبر و
اندیشه در آیات قرآن راه شناخت و زمینه درک مفاهیم کتاب خدا را فراهم می
سازد قرآن کریم به گونه ای نازل شده است که همگان بتوانند در آن تدبر نموده
و از آن بهره مند شوند. «و لقد یسرنا القرءان للذکر فهل من مدکر؛ (قمر/
22) ما قرآن را برای تذکر، آسان ساختیم آیا کسی هست که متذکر شود؟!»
قرآن،
کسانی را که در آیات خدا تدبر نمی کنند مورد سرزنش قرار داده و می فرماید:
«افلا یتدبرون القرءان ام علی قلوب اقفالها؛ (محمد/23) آیا آن ها در قرآن
تدبر نمی کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!»
قرآن کریم برای
هدایت بشر نازل شده است و برای دست یابی به گنجینه های ارزشمند آن، باید
خود را مخاطب آیات خدا قرار داد و درباره آن به تفکر و اندیشه پرداخت. امام
علی(ع) می فرماید: «الا لاخیر فی قرائه لاتدبر فیها؛ آگاه باشید، در
قرائتی که تدبر و اندیشه نباشد خیری نیست.»
توجه بیش از حد به الفاظ و
عبارات قرآن، تلاش برای به پایان رسانیدن سوره های قرآن، عدم اهتمام به
درک آموزه های قرآن در هنگام تلاوت و بی توجهی به ترویج فرهنگ تدبر در
مراکز علمی و آموزشی از نمونه های آشکار مهجوریت تدبر در قرآن می باشد.
همان
گونه که تلاوت و تدبر و... هدف غایی به حساب نمی آیند تفسیر قرآن نیز هدف
نهایی محسوب نمی شود و آن چه اهمیت دارد این است که این مقدمات پیوند عملی
ما را با قرآن برقرار سازند و ما را به ذی المقدمه که عمل به دستورات
سازنده قرآن کریم می باشد سوق دهند.
انجام هر عملی نیازمند شناخت آن
عمل است و بدون شناخت، دست یابی به عمل یا ممکن نیست یا کورکورانه است.
قرآن کتاب زندگی و عمل است و قبل از عمل باید آن را شناخت، تفسیر قرآن
شناخت ما را نسبت به آیات الهی افزایش داده و این نقش را می تواند به خوبی
ایفا نماید.
پس از نزول قرآن از صدر اسلام تاکنون مفسران گرانقدر
نسبت به تفسیر قرآن اهتمام ورزیده و قرآن کریم را تفسیر نمودند که بسیاری
از کتب تفسیری از گذشتگان به دست ما رسیده است؛ اما در نگارش تفاسیر،
همواره مقتضای زمان مورد توجه مفسران بوده است بنابراین ممکن است تفاسیری
که در گذشته نوشته شده است در تمامی عرصه های زندگی، پاسخگوی امروز نباشد،
با توجه به این که قرآن برای همه زمان ها نازل شده است و با درنظر گرفتن
این که جهان همواره آبستن حوادث و تحولات جدیدی است؛ نگارش تفاسیر روز آمد
توسط مفسران و علمای اسلام یک ضرورت انکارناپذیر است.
در
نگارش تفاسیر، همواره مقتضای زمان مورد توجه مفسران بوده است بنابراین
ممکن است تفاسیرگذشته در تمامی عرصه های زندگی، پاسخگوی امروز نباشد، با
توجه به این که قرآن برای همه زمان ها نازل شده است و جهان همواره آبستن
حوادث و تحولات جدیدی است؛ نگارش تفاسیر روز آمد توسط مفسران و علمای اسلام
یک ضرورت انکارناپذیر است.
از نگارش تفاسیر که بگذریم رویکرد خواص و عوام نسبت به تفسیر قرآن در عصر حاضر، چندان رضایت بخش نبوده است.
اگر
نگاهی به جامعه علمی امروز بیفکنیم خواهیم دید که هر چند تشکیل کلاس های
تفسیر در برخی از مراکز علمی و برگزاری مسابقات تفسیر در سال های اخیر،
گامی هرچند کوچک در ترویج فرهنگ تفسیر قرآن به شمار می آید، ولی با این
مقدار فعالیت، به یقین نمی توان از قرآن مهجوریت زدایی نمود. تا زمانی که
تفسیر قرآن در دانشگاه ها از جایگاه شایسته ای برخوردار نباشد، و تا وقتی
که تفسیر قرآن در حوزه های علمیه به عنوان درس جنبی در کنار دروس اصلی قرار
گرفته است، و تا وقتی که خطبا و سخنرانان تفسیر قرآن را سرلوحه سخنان خود
قرار ندهند، تا هنگامی که تفسیر قرآن به عنوان کتاب درسی در نظام آموزش و
پرورش جایگاهی نداشته باشد، و تا روزی که جلسات تفسیری همانند جلسات قرائت و
آموزش قرآن فراگیر نشده است، نمی توان به وضع تفسیر قرآن در جامعه دلخوش
بود.
از ظلم های نابخشودنی که برخی نسبت به قرآن روا داشته اند تفسیر به رأی است. بدون تردید با مطالعه چند کتاب
تفسیری
نمی توان مفسر شد و آیات قرآن را تفسیر کرد. حضور در محضر قرآن باید با
انگیزه شناخت مقاصد و اهداف آیات صورت پذیرد و از تحمیل عقاید بر آیات
پرهیز شود. چنان چه در برداشت از آیات قرآن دقت لازم اعمال نشود، گرفتار
شدن به عذاب تفسیر به رأی حتمی است.
درباره تفسیر به رأی احادیث
فراوانی نقل شده است که این احادیث مردم را از تفسیر به رأی برحذر داشته
است، جهت روشن شدن موضوع با رعایت اختصار به دو حدیث اشاره می نماییم:
شهید
ثانی- زین الدین عاملی- در حدیثی از پیامبر(ص) نقل می کند: «من از امت بعد
از خودم بیشتر بر کسی خائف هستم که به قرآن روی آورد ولی نادرست تفسیر
کند.»
حدیث دیگری ترمذی از ابن عباس و او از پیامبر اکرم(ص) نقل می
کند که حضرت فرمود: «جز در مواردی که علم دارید، از نسبت دادن سخن به من
بپرهیزید؛ زیرا هر کس از روی عمد دروغی را به من نسبت دهد جایگاه خویش را
در آتش فراهم آورده و هرکس با نظر خود درباره قرآن سخن بگوید، جایگاه خویش
را در آتش فراهم کرده است.»
درباره تفسیر به رأی دو نکته قابل توجه
است: «.1 این که گروهی، آیه ای از قرآن را بر دیدگاه یا عقیده و مرام ویژه
خود تطبیق دهند، تا آن عقیده را توجیه نمایند و یا به گرایش های مخصوص خود
سرپوش نهند و آنها را در قالب تعابیر ویژه ای بر عامه مردم تحمیل نمایند،
این افراد درواقع به منظور به نتیجه رساندن اهدافشان از قرآن پلی ساخته و
هیچ گاه در فکر تفسیر قرآن نبوده اند.
2- برای دست یابی به مقصود
کلام پروردگار، ابزار و شیوه هایی وجود دارد که از جمله آن ها مراجعه به
گفتار سلف (صحابه) و اطلاع یافتن بر مطالب رسیده از ایشان درباره آیات،
بررسی اسباب نزول و شرایطی است که وجود آن ها در تفسیر ضروری است. نادیده
گرفتن تمامی این ها و تنها بر فهم خود تکیه کردن، مخالف شیوه همه دانشمندان
است هر کس استبداد به رأی بورزد هلاک خواهد شد و هر که نسبت دروغ به خدا
دهد، از راه راست منحرف گردیده و به همین دلیل هرچند گاهی صواب گفته باشد،
اشتباه کرده است؛ زیرا در انتخاب مسیر، خطا کرده و راهی جز راه راست را
پیموده است.»
نقش اهل بیت(ع) در تفسیر قرآن
اهل
بیت عصمت و طهارت(ع) به عنوان پاسداران دین و شریعت، پس از رسول گرامی
اسلام(ص) نقش منحصر به فردی در تبیین آموزه های قرآن دارند. رسول اکرم(ص)
خطاب به امیرالمؤمنین فرمود: ای علی(ع)! من و تو و دو فرزندت حسن و حسین و 9
فرزند حسین، بنیان ها و پایه های اسلام هستیم، هر که از ما پیروی کند،
رهایی یابد و هر که از ما باز ماند، رو به سوی آتش دارد.
مطابق نظر
قرآن کریم، پیامبر اسلام مبین و مفسر قرآن است «وانزلنا الیک الذکر لتبین
للناس ما نزل الیهم»(26) روایات معتبری که از ائمه اطهار(ع) به ما رسیده
است به اندازه روایات پیامبر دارای اعتبار است و در شناخت قرآن نیز نقش
مهمی ایفا می نماید.
مطابق
نظر قرآن کریم، پیامبر اسلام مبین و مفسر قرآن است روایات معتبری که از
ائمه اطهار(ع) به ما رسیده است به اندازه روایات پیامبر دارای اعتبار است و
در شناخت قرآن نیز نقش مهمی ایفا می نماید.
نظر به علم و
دانش اهل بیت(ع) که از علم الهی و وحی سرچشمه می گیرد نقش اهل بیت(ع) در
تفسیر قرآن کلیدی و منحصر به فرد است. امام علی(ع) می فرماید: آیه ای از
قرآن بر پیامبر نازل نشده است مگر آن که قرائت آن را به من آموخته و بر من
املا فرموده است و من آن را باخط خود نوشته ام و تأویل و تفسیر و ناسخ و
منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من یاد داده است.
باتوجه
به اهتمام ائمه اطهار(ع) در تبیین حقایق قرآن، تربیت مفسران توانا و
ارزشمند و نیز مبارزه با انحراف ها، ضرورت رجوع به اهل بیت، به منظور شناخت
آیات الهی آشکار می گردد امام باقر(ع) در این رابطه می فرماید: مردم باید
قرآن را چنان که که نازل شده است بخوانند و اگر نیاز به تفسیر آن پیدا
کردند به سراغ ما آیند، زیرا هدایت، تنها درآمدن به سوی ما و به وسیله ما
است.(28) مراجعه نکردن به اهل بیت و بی توجهی به جایگاه آنان در تفسیر
قرآن، نتایج و پیامدهای زیانباری به دنبال داشته که پدیده هایی چون تفسیر
به رأی، جعل احادیث، ورود اسرائیلیات به فرهنگ اسلامی و... نمونه هایی از
این پیامدها به شمار می روند که در مهجوریت قرآن نیز سهم به سزایی داشته
اند.
تفسیر
قرآن به معنای واقعی به نحوی که مفسر در فهم معنای آیه، اجتهاد و کوشش را
در پیش گیرد، بدون این که از دیگران در تفسیر آیه پیروی نماید و یا عقاید
خود را بر آیه تحمیل نماید، در گرو تحقق زمینه ها و رعایت اموری است که به
آن ها اشاره می کنیم:
1-آگاهی
از قواعد زبان عربی؛ 2-آگاهی از معانی مفردات قرآن؛ 3-تفسیر قرآن به قرآن؛
4-مراجعه به شأن نزول ها؛ 5-مراجعه به احادیث صحیح؛ 6-توجه به هماهنگی
مجموع آیات قرآن؛ 7-توجه به سیاق آیات؛ 8-آگاهی از آرای مفسران اسلامی؛
9-پرهیز از هر نوع پیشداوری؛ 10-آگاهی از بینش فلسفی و علمی؛ 11-آگاهی از
تاریخ صدراسلام؛ 12-آگاهی از قصه ها و تاریخ زندگانی پیامبران 13-آگاهی از
تاریخ محیط نزول قرآن؛ 14-شناخت آیات مکی از مدنی.
موارد فوق، پایه
های چهارده گانه «روش تفسیر صحیح» قرآن است که برخی اولویت خاصی دارند،
هرچند می توان برخی از آنها را در برخی دیگر ادغام کرد؛ مانند آگاهی از
تاریخ اسلام و قصص پیامبران که می توانند به گونه ای در «شأن نزول» داخل
شوند؛ ولی ما برای روشن گویی، هر یک را جداگانه ذکر نمودیم.
تمام
مراحل و مراتب ارتباط با قرآن اعم از آموزش قرائت، تدبر، انس و آشنایی با
معارف الهی قرآن، مقدمه ای برای عمل کردن است. اگر قرآن در عمل و رفتار و
گفتار و شخصیت انسان و جامعه تجلی نیابد و ظهور و بروز پیدا نکند، هرگز به
قرآنی شدن انسان و جامعه نخواهد انجامید، عمل به قرآن است که جان ها را
منقلب و جوامع را تعالی می بخشد به قول علامه اقبال لاهوری:
نقش قرآن چون که در عالم نشست نقشه های پاپ و کاهن را شکست
فاش گویم آنچه در دل مضمر است این کتابی نیست چیز دیگر است
چون که در جان رفت، جان دیگر شود جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود
از
این رو، اکتفا به آموزش، تعلیم و قرائت، تدبر و شناخت مفاهیم قرآنی و
برگزاری جشنواره و نمایشگاه ها، فقط می تواند ظاهر و نام قرآن را از
مهجوریت و غربت برهاند. در حالی که مهجوریت و غربت اصلی، عمل نکردن و پیاده
نشدن فرامین و اهداف قرآنی در عمل و رفتار مردم و متن جامعه است.
مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای انزوای قرآن را چنین توصیف می نماید:
«از
وقتی که قدرت های مسلط بر جوامع اسلامی از ارزش های اسلامی، تهیدست و
بیگانه شدند و قرآن را که ناطق به حق و فرقان حق و باطل بود مزاحم خود
یافتند، تلاش برای بیرون راندن کلام خدا از صحنه زندگی آغاز شد و به دنبال
آن جدایی از این زندگی اجتماعی و تفکیک دنیا از آخرت و تقابل دین داران
واقعی با دنیاطلبان قدرتمند به وجود آمد، اسلام از منصب اداره عرصه های
زندگی جوامع مسلمان پایین کشیده شد و به مساجد و معابد و خانه ها و کنج
دلها اختصاص یافت و جدایی خسارت بار بلند مدت دین از زندگی پدید آمد.
از
وقتی که قدرت های مسلط بر جوامع اسلامی از ارزش های اسلامی، تهیدست و
بیگانه شدند و قرآن را که ناطق به حق و فرقان حق و باطل بود مزاحم خود
یافتند، تلاش برای بیرون راندن کلام خدا از صحنه زندگی آغاز شد .
امروز
نگاهی به صحنه زندگی مسلمانان بیفکنید، ببینید قرآن در کجاست؟ در دستگاه
های حکومت؟ در نظام های اقتصادی؟ در تنظیم روابط و مناسبات مردم با یکدیگر؟
در مدرسه ها و دانشگاه ها؟ در سیاست خارجی و روابط با دولت ها؟ در تقسیم
ثروت های ملی میان قشرهای مردم؟ در خلق و خوی مدیران جوامع اسلامی و همه
قشرهای ملت ها که کم یا بیش از آنان تأثیر می پذیرند؟ در رفتار فردی حکام
اسلامی؟ در روابط زن و مرد؟ در خوراک و پوشاک؟ در کدام جلوه اصلی زندگی؟ در
کاخ ها؟ در سپرده ها و اندوخته های بانکی؟ در معاشرت ها؟ در کجای حرکت
عمومی و اجتماعی
انسان
ها؟ از این همه میدان های زندگی، تنها مساجد و مأذنه ها و احیاناً برای
ریاکاری و مردم فریبی بخش ناچیزی از رادیوها مستثناست. اما آیا قرآن برای
همین است؟ سیدجمال صدسال پیش از این می گریست. می گریاند که قرآن مخصوص
هدیه دادن و زینت کردن و خواندن بر مقبره ها و نهادن بر طاقچه هاست، در این
صدسال چه تغییری حاصل شده است؟ آیا وضع قرآن برای امت قرآن نگران کننده
نیست،»
نقل شده است شخصی در گورستان، برسر قبری نشسته بود و قرآن می
خواند، جهانگردی از آن جا عبور می کرد، از مترجم خود پرسید: این مرد چه می
کند؟ گفت: قرآن می خواند. پرسید: قرآن چیست؟ جواب داد: قرآن کتاب مقدس
مسلمانان و کتاب قانون و دستورات است. جهانگرد تعجب کرد و پرسید:کلماتی که
او می خواند به چه معنی است؟ مترجم گفت: او می خواند: «ویل للمطففین؛
(مطففین/1) یعنی «وای بر کم فروشان» (کسانی که وقتی از مردم چیزی می خرند
زیاد می گیرند، و موقعی که به مردم متاعی می فروشند کمتر می دهند). جهانگرد
پرسید: مگر در شهر شما مرده ها در زیر خاک خرید و فروش می کنند که می
خوانید: وای به حال شما اگر کم بفروشید؟!
بنیان گذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) در مقدمه وصیت نامه خویش می نویسد:
«ما
مفتخریم و ملت عزیز سرتاپا متعهد به اسلام و قرآن مفتخر است که پیرو مذهبی
است که می خواهد حقایق قرآنی، که سراسر آن از وحدت بین مسلمین بلکه بشریت
دم می زند، از مقبره ها و گورستان ها نجات داده و به عنوان بزرگ ترین نسخه
نجات دهنده بشر از جمعی قیودی که برپای و دست و قلب و عقل او پیچیده است و
او را به سوی فنا و نیستی و بردگی و بندگی طاغوتیان می کشاند نجات دهد.»
ما
مفتخریم و ملت عزیز سرتاپا متعهد به اسلام و قرآن مفتخر است که پیرو مذهبی
است که می خواهد حقایق قرآنی، که سراسر آن از وحدت بین مسلمین بلکه بشریت
دم می زند، از مقبره ها و گورستان ها نجات داده و به عنوان بزرگ ترین نسخه
نجات دهنده بشر از جمعی قیودی که برپای و دست و قلب و عقل او پیچیده است و
او را به سوی فنا و نیستی و بردگی و بندگی طاغوتیان می کشاند نجات دهد
قرآن کریم هدف از نزول خود را عمل به فرامین و دستورات آن می داند و از مخاطب خویش انتظار پیروی دارد.
«و هذا کتب انزلنه مبارک فاتبعوه» (انعام/155)
در
تلاوت آیات قرآن آیاتی چون «و من لم یحکم بما انزل الله فاولیک هم
الکفرون» (مائده/44) را به آسانی می خوانیم، اما در عمل به آن سختی های
بسیاری را باید به جان خرید. به همین جهت باید بین سهل و آسان بودن قرآن:
«و لقد یسرنا القران للذکر فهل من مدکر» (قمر/22) و میان سخت و دشوار بودن
قرآن «انا سنلقی علیک قولا ثقیلا» (مزمل/5) تفکیک شود.
برخی معتقدند «قول ثقیل» دشواری مادی نیست؛ بلکه مقصود دشواری بار مسئولیت است که بردوش انسان می آید.
در
سایه تحمل این سختی ها و تحمل بار مسئولیت است که پیامبر گرامی اسلام(ص)
بهشت را برای عمل کنندگان به قرآن تضمین می نماید: «الا من تعلم القرآن و
علمه و عمل بما فیه فانا له سائق الی الجنه و دلیل الی الجنه »(35) آگاه
باشید هرکس قرآن را فراگیرد و به دیگران نیز آموزش دهد و بدان چه در آن است
عمل نماید اورا به سوی بهشت هدایت و راهنمایی خواهم نمود.»
تلاوت
ظاهری قرآن، بدون عمل به آن، ممکن است آثار زیانباری به دنبال داشته باشد.
تلاوت قرآن با اهداف ریاکارانه و نیز خواندن قرآن همراه با شناخت پیام خدا
اما بدون عمل، ممکن است زمینه انحطاط و گمراهی انسان را فراهم سازد.
مولوی در مثنوی خود به این مطلب اشاره می کند:
زان که از قرآن بسی گمره شدند
زان رسن قومی درون چه شدند
مررسن را نیست جرمی ای عنود
چون تو را سودای سربالا نبود
امیر مؤمنان علی(ع) می فرماید:
«من
قرا القرآن فمات فدخل النار فهو ممن کان یتخذ آیات الله هزواً؛ کسی که
قرآن بخواند و پس از مرگ داخل آتش گردد، از کسانی بوده که آیات خدا را
استهزاء کرده است»
ابن ابی الحدید در ذیل این سخن حضرت می نویسد:
شاید مقصود امام از استهزاءکننده آیات الهی کسی است که به نزول قرآن از
جانب خداوند معتقد است ولکن به واجبات آن عمل نمی کند؛ چنانکه بسیاری از
مردم در روزگار ما چنین اند.
امید است این سخن امام علی(ع) را همواره آویزه گوشمان قرار دهیم که در واپسین لحظه های زندگی خود فرمود: الله، الله فی القرآن، لایسبقکم بالعمل به غیرکم؛ بترسید از خدا، بترسید از خدا درباره قرآن، مبادا دیگران در عمل به آن از شما پیشی گیرند!»
تهیه و تنظیم برای تبیان: ابوذر سلطانی
